بهکارگیری رویکرد سناريونگاری منطق شهود (ILS)، برای تدوین سناریوهای آیندۀ حیات یکی از پالايشگاههای گاز کشور در شرایط کاهش خوراک
سعید رعیتپیشه *ـ کارشناسارشد مدیریت صنعتی، دانشگاه هرمزگان، بندرعباس، ایران
رضا محیط ـ دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت صنعتی، دانشگاه هرمزگان، بندرعباس، ایران
رضا احمدی کهنعلی ـ دانشیار مدیریت صنعتی، دانشگاه هرمزگان، بندرعباس، ایران
صص. 242 – 219
چکیده
آیندهپژوهی علم و هنر کشف آینده در شکلبخشیدن به دنیای مطلوب فرداست. امروزه آیندهپژوهی از مهمترین ابزار سیاستگذاری و تصمیمگیری است. هدف از مقالۀ حاضر تدوین سناریوهای آیندۀ ادامۀ حیات، بهمنظور روبهروشدن یکی از پالایشگاههای گاز کشور، در شرایط کاهش خوراک است. بدینمنظور برای طراحی سناریوها از رویکرد منطق شهود استنفورد، که روشی تصمیمگرا و خلاقیتی است، برای ساخت سناریوها استفاده شد. این روش سالهاست که توسط شرکت نفتی شل برای کاوش و درک آینده استفاده میشود. با توجه به مراحل این روش، ابتدا کارگروه متمرکز هفتنفرهای از خبرگان پالایشگاهی، با روش نمونهگیری هدفمند انتخاب و تیم سناریو تشکیل داده و به تعیین افق زمانی و دستور کار سناریو پرداخته شد. سپس، با انجام مصاحبۀ نیمهساختاریافته با خبرگان نيروهاي محرک و پيشران تغييرات شناسایی شد. در مرحلۀ بعد با کمک توفان مغزی در تیم سناریو، محرکهای اصلی تعیین و عدم قطعیتهای بحرانی خوشهبندی شد. درنهایت، با استفاده از عدم قطعیتهای کلیدی شناساییشده در مرحلۀ قبل، منطق سناریوهای مختلف، برای روبهرو شدن پالایشگاه گاز دربرابر شرایط کاهش خوراک شکل داده و مجموعه سناریوهای محتمل تعریف شد.
کلیدواژه: آیندهپژوهی، توفان مغزی، رویکرد منطق شهود، سناریونگاری، گروه متمرکز.
مقدمه
تغيير، قانون طبيعت است و بر همین اساس، امروز با دیروز و فردا با امروز متفاوت خواهد بود. کوچکترین کمتوجهی به این تغييرات غافلگیرکننده و برقآسا، سازمانها و مؤسسات را در معرض تهديد و نابودي قرار میدهد. سازمانهایی در این محیط متغیر و آکنده از عدم قطعیتها موفق خواهند بود که به معماری آینده بپردازند (خزایی، 1386). آیندهنگاری برای شرکتها، چنان اهمیتی دارد که حتی بزرگترین شرکتها نیز بدون توجه به این مهم محکوم به نابودیاند. نتایج مطالعهای که در شرکت شل صورت گرفت، بیانکنندۀ این نکته بود که تغییرات متناوب در زمانهای مختلف حتی حیات شرکتهای بزرگ جهانی را هم تهدید میکند (روهربک، 2011). امروزه از روشهای آیندهپژوهی در سطح شرکتی بهوفور استفاده میشود. شرکت نفتی شل بهعنوان نخستین شرکت جهان و همچنین معروفترین و موفقترین شرکتهای بهکارگیرنده و توسعهدهندۀ روشهای آیندهنگاری در بافت تجارت شناخته میشود (هیوس، 1988). موفقیت این شرکت در بهکارگیری ابزار سناریونگاری در تدوین راهبردهای آینده و همچنین پیشبینی و بهرهبرداري از شوک قیمت نفت (ویلکنسون و کوپر، 2014)، موجب شد شرکتهاي اروپایی و آمریکایی زیادی از تحلیل سناریو در پشتیبانی تصمیمات بلندمدت خود بهره گیرند (بوود و پستما، 1998). همان گونه که مشخص است شرکت شل مدام تحول میپذیرد، از همینرو در طول تاریخ این شرکت نیز همواره در حال مصاحبه با کمیتۀ مدیران عامل[1] شرکت برای سناریوسازی نگرانیهای رهبران سازمان بوده است (شل انرژی، 2008). این شرکت در طول حیات خود برای جلوگیری از غافلگیری در برابر اتفاقات آینده، مدام سناریونگاری کرده و بهتازگی به سناریوپردازی انرژی تا سال 2050 پرداخته است (شل انرژی، 2008).
امروزه هر صنعتی با تغییر مهم و تا حد زیادی غیرقابل پیشبینی روبهرو است. در سالهای اخیر چندی از پالایشگاههای گاز داخلی بهدلایل مختلف با کاهش میزان مواد خام ورودی[2] (خوراک) روبهرو شدهاند و آمار و ارقام منتشرشده در پایگاه اطلاعرسانی نفت و گاز (شانا[3]) نشان میدهد که این روند در بعضی شرکتها با روند صعودی ادامه یافته و موجب نگرانی مدیران و تصمیمگیران آنها شده است. بهواسطۀ اینکه پالایشگاه گاز «الف» تأمینکنندۀ خوراک صنایع استان و بخش مصرف خانگی استان است (با تصمیم مدیران ارشد سازمان و بهدلیل اهمیت استراتژیک موضوع برای سازمان، نام پالایشگاه در این پژوهش ذکر نگردیده است و همچنین از مجموعه اطلاعات راهبردی جمعآوری شده فقط خلاصهای از مباحث در نتیجه گیری آورده شده است)، و مباحث استراتژیک انرژی در توسعۀ استانی برای مدیران استان و همچنین مدیران پالایشگاه و شرکت گاز اهمیت زیادی دارد، مدیران شرکت برای ادامۀ حیات و پیشرفت آن، تصمیم به آیندهنگاری مسائل پیش روی سازمان با استفاده از رویکردهای آیندهپژوهانه، برای جلوگیری از غافلگیری در شرایط ناشناختۀ آینده و واکنش و اقدامات مناسب برای محتملترین آیندهها سازماندهی گرفتند (فدنیس، کاپلایس، سینج و شیفا، 2014).
پالایشگاه گاز «الف» برای شناسایی منسجم و منظم آیندههای پیش رو، به ابزاری نیاز دارد که بتوان تغییراتی را که در آینده رخ میدهد بهصورت سازمانیافته بررسی و شناسایی کند. این ابزار، سناریونگاری، رویکرد منطق شهود استنفورد است که بهواسطۀ استفادۀ مکرر شرکت نفتی شل از این رویکرد بهروش سناریونگاری شل نیز شهرت یافته است. شرکت نفتی رويال داچ شل[4] سالهاست با رویکرد منطق شهود به کاوش و درک آینده و توسعه و بهبود خود برای آینده میپردازد (شل، 2008). همچنین این روش بهطور گستردهای در مسائل اجتماعی، عمومی، محیط زیست، صنعتی، آموزش، برنامهریزی منطقهای و شهری و صنعتی استفاده شده است (عامر، دیم و جیتر، 2013). بنابراین، بهواسطۀ مقبولیت عمومی بهعنوان روشی در سناریوسازی صنعتی و استفادۀ مکرر در آیندهنگاریهای شرکتی و سازمانی بهخصوص حوزۀ انرژی، در پژوهش حاضر از این مدل بهره گرفته شد.
پژوهش حاضر در نظر دارد با رویکرد آیندهپژوهانه، به کشف و شناسایی سناریوهاي پیش روی پالایشگاه بپردازد. با درنظرگرفتن توضیحات یادشده، هدف این تحقیق شناسایی تغییرات، روندها، عناصر پیشمشخص محیطی مؤثر بر آیندۀ فعالیت پالایشگاه و شناسایی عدم قطعیتهای کلیدی مؤثر بر شرکت و در پایان تدوین سناریوهای آیندۀ فعالیت پالایشگاه با استفاده از همۀ اطلاعات بهدستآمده در مراحل قبلی، بهعنوان هدف نهایی از اجرای تحقیق و سپس با بررسی سناریوهای شناساییشده، اقدامات و راهکارهای مناسب برای مواجهه با آنها و همچنین امکانسنجی اجرایی هر سناریو است.
سؤالاتی که پژوهش حاضر با آن روبهروست عبارتاند از:
پیشینۀ پژوهش
برنامهریزی سناریو
استفادۀ سیستماتیک از برنامهریزی سناریوها به دوران بعد از جنگ جهانی دوم برمیگردد که «سازمان دفاع آمریکا» از سناریونویسی بهعنوان روشی برای برنامهریزی نظامی در دهۀ 1950 در «شرکت رند»[5] استفاده کرد (کاهن و وینر، 1967). سناریو بهعنوان ابزاري ارزشمند به سازمانها در شناسایی رویدادهاي احتمالی آینده و درنتیجه نوآوري و انعطافپذیري بیشتر سازمان،کمک میکند (کوتس، 2000). هرمن کان از بنیانگذاران آیندهپژوهی و پدر سناریونگاري، در کتاب خود، سناریو را «ترسیم مجموعهاي از اتفاقات فرضی در آینده با هدف روشنکردن زنجیرۀ احتمالی رویدادهایی که به فرد امکان میدهد تا از موقعیت فعلی به سمت موقعیتی در آینده حرکت کند» تعریف میکند (گودات، 2000).
سناریوها با کشف سیستماتیک چالشها و فرصتهای پیش رو در خدمت تدوین راهبردها قرار میگیرند (گودات، 2000). سناریوها تصویری کلی از محیط ارائه میکنند و تعاملات بین روندها و رویدادهای مختلف در آینده را پررنگتر میسازند (مارتینو، 2003). کاربردهای وسیعی برای سناریونگاری وجود دارد (رایت، برد فیلد و کارنز، 2013). این ابزار از مهمترین روشهای سیاستگذاری و تعیین راهبردهای آینده است (رایت و همکاران، 2013). مدیران براي بیان مدلهاي ذهنیشان دربارۀ آینده و تصمیمگیري بهتر بهمنظور شناسایی آینده (عامر، دیم و جیتر، 2013)، از تکنیکهاي سناریونگاري استفاده میکنند (مارتلی، 2001). باید توجه داشت که سناریو آینده را پیشبینی نمیکند، بلکه با هدف گسترش دامنۀ تفکر افراد دستاندرکار در فرایند سناریونویسی، به کاوش چندین موقعیت احتمالی در آینده میپردازد (گودات، 2006). بیشتر کاربران سناریوها جزء صنایع سرمایهبر مانند هوافضا، نفت هستند بهطور مثال شرکت نفتی شل[6] موفقترین و معروفترین استفادهکننده از روش برنامهریزی سناریو است (هیوس، 1998). شرکت «رویال شل» از سناریونگاری برای هدایت راهبرد و پیشبینی شوک قیمت نفت استفاده کرده است (ویلسون و کوپر، 2014).
رویکرد واحدی برای برنامهریزی سناریو وجود ندارد و مروری بر ادبیات نشان میدهد که روشهای مختلفی برای طراحی سناریو هست که البته خصوصیات مشترک آنها سلیقهای و مبتنی بر فرد بودن است (کوتز، 2010). تا کنون دستهبندیهای مختلفی توسط محققان برای سناریوها ارائه شده است. سناریوها را برمبنای موضوع سناریو (سناریوی منحصر به موضوع خاص در مقابل سناریوی عام)، گستردگی دامنۀ سناریو (یعنی سناریوهای یکبخشی در مقابل سناریوهای چندبخشی) محور عمل (سناریوهای محیطی در مقابل سناریوهای خط مشی) و سطح تراکم (سناریوهای خرد در مقابل سناریوهای کلان) نیز تقسیم کردهاند (میتزنر و ریگار، 2005). همچنین برخی روشهای سناریوسازی اساساً بر رویکردها و دروندادهای کیفی مبتنی هستند در حالی که بخشی دیگر تا حد زیادی بر استفاده از ابزارهای آماری و محاسباتی مبتنیاند (وکهیتو و روودا، 2010). بر این اساس، میتوانیم سناریوها را برحسب دادههای کمی و کیفی نیز تقسیم کنیم. بهدلیل فراوانی روشها و مدلهای سناریونویسی موجود در ادبیات موضوع برخی صاحبنظران این موضوع را «آشفتگی روششناسی» نامیدهاند. برای طراحی و سناریونویسی سه رویکرد عمده وجود دارد (هاس، 1998). این رویکردها عبارتاند از: 1. منطق شهودی؛ 2. روندهای تعدیلیافتۀ احتمالی و 3. رویکرد فرانسوی[7] (مربوط به آینده) که در جدول زیر دربارۀ هر مکتب توضیح داده شده است. مقایسۀ خصوصیات مختلف این سه روش سناریونگاري یعنی منطق شهودي، روندهاي احتمالی تعدیل شده و رویکرد فرانسوي تفکر مربوط به آینده در جدول 1 ارائه شده است (بردفیلد، رایت، برت، کارنز و وندرهجدین، 2005). تکنیک روندهاي احتمالی تعدیلشده ماهیت کمی دارد، اما رویکرد منطق شهودي جزء تکنیکهاي کیفی است. رویکرد فرانسوي تفکر مربوط به آینده رویکردي استانداردشده است که از ترکیب ابزارهاي کمی و کیفی تشکیل شده است و محققان آن را بهصورت آمیختهاي از منطق شهودي و روششناسی روندهاي احتمالی تعدیلشده تعریف میکنند (عامر و همکاران، 2013).
جدول 1. مقایسۀ تکنیکهای اصلی سه مکتب سناریونگاری
خصوصیات سناریو | روش منطق شهودی | روش تفکر مربوط به آینده | روش روندهای احتمالی تعدیلیافته |
هدف | چندگانه، از عملکردی در یک زمان واحد، به سمت عملکردی متضمن یادگیری مداوم با هدف معنابخشیدن به موقعیتها و پیشبرد استراتژیها | معمولاً فعالیتی تکزمانه که با تصمیمات استراتژیک و سیاستهای اثربخش در حال توسعه ارتباط دارد | فعالیتی تکزمانه برای پیشبینی استخراجی و ارزیابی سیاستها |
نوع سناریو/ چشمانداز | توصیفی یا هنجاری | عموماً توصیفیاند | توصیفی |
چارچوب زمانی | بین 3 تا 20 سال متغیر | بین 3 تا 20 سال متغیر | بین 3 تا 20 سال متغیر |
نوع روش | رویکرد مبتنی بر فرایند، ضرورتاً ذهنی یا کیفی | رویکرد مبتنی بر برونداد که جهتدار، عینی، کمی و تحلیلی بوده و بر مدلسازی و آنالیزهای پیچیده کامپیوتری متکی است | رویکرد مبتنی بر برونداد، کاملاً جهتدار، عینی، کمی و تحلیلی با استفاده از مدلهای شبیهسازی کاوشی کامپیوتری |
ماهیت تیم سناریو | معمولاً تیمی است از خود سازمان که طراحی سناریو را انجام میدهد | ترکیبی از برخی اعضای سازمان مشتری
توسط کارشناس انجام میگیرد (متخصص خارجی) |
سناریو توسط کارشناسان خارجی (مشاوران خارجی) و اعضای سازمان طراحی میشود |
ابزارها | ابزارهای کلی مانند توفان مغزی، آنالیز استپ[8] و آنالیز ذینفعان | ابزارهای ساختاری و اختصاصی مانند میکمک[9]، اسمیک[10] و آنالیز مکتور[11]و غیره | ابزارهای اختصاصی مانند آنالیز اثر روندها و تأثیرات متقابل |
نقطۀ شروع | تصمیم ویژۀ مدیریت، موضوع یا مسئلهای کلی | دغدغه یا پدیدۀ مهم و خاص | تصمیمات و مسائلی که دادههای سری زمانی موثقی برایشان وجود دارد |
شناسایی عوامل اصلی پیشران | شهود، آنالیز استپ، تحقیق، تکنیکهای توفان مغزی و دیدگاه کارشناسان | مصاحبه با سهامداران و آنالیز ساختاری جامع با استفاده از ابزارهای کامپیوتری پیچیده | منحنیهای متناسب با دادههای سری زمانی گذشته برای شناسایی روندها و استفاده از نظر کارشناسان برای ایجاد پایگاه داده برای رویدادهای بیسابقه |
طراحی مجموعهای از سناریوها | تعریف منطق سناریو بهعنوان موضوعات یا اصول حاکم | مجموعه ماتریسهای مفروضات احتمالی براساس متغیرهای اصلی آینده | شبیهسازیهای مونت کارلو برای ایجاد بستۀ عدم قطعیت در خصوص پیشبینیهای اصلی |
نتایج اجرای سناریو | مجموعه کیفی از سناریوهایی در قالب روایی با گزینههای استراتژیک، مفاهیم ضمنی و سیگنالهای هشداردهندۀ اولیه که احتمال وقوع یکسانی دارند | سناریوهای کمی و کیفی چندگانه تأیید شده توسط آنالیزهای جامع، استنباطها و عملکردهای احتمالی | مربع اصلی شامل دادههای کمی همراه با ربع بالایی و پایینی تعدیلشده برای پیشبینی سریهای زمانی |
منبع: بردفیلد و همکاران (2005)
رویکرد منطق شهود[12]
پیتر شوارتز (1991) اولین فردی بود که در کتاب خود به روش منطق شهود اشاره کرد و مجموعه گامهایی را برای ایجاد سناریو گفت. گامهای بیانشده بهوسیلۀ پیتر شوارتز (1991) بهعنوان مرجع اولیه برای روش منطق شهودی بیان میشود (برینت و لمپیرت، 2010). این تکنیک سناریوسازی تا کنون توسط سازمانهای متعدد استفاده شده و توسعه یافته است (بردفیلد و همکاران، 2005). بنابراین، تا کنون تغییرات زیادی در این رویکرد ایجاد شده است، در ادبیات پنج تا 55 گام برای این رویکرد بیان شده است (بردفیلد و همکاران، 2005؛ فوستر، 1993). با اینحال، رویکرد هشتمرحلهای پیشنهادی توسط «مؤسسۀ تحقیقات بینالمللی استنفورد»[13] معروفترین، پرکاربردترین و محبوبترین رویکرد مدل توسعهیافته از منطق شهود شوارتز (1996) است (هیوس و هانتون، 1987؛ هیوس، 1988؛ عامر و همکاران، 2013) که توسط بسیاری از محققان (رایت و همکاران، 2013) و سازمانها استفاده شده است. این روش بهطور گستردهای در مسائل اجتماعی، عمومی، محیط زیست، صنعتی، آموزش، برنامهریزی منطقهای و شهری و صنعتی استفاده شده است (عامر و همکاران، 2013). شرکت نفتی «رويال داچ شل» سالهاست با رویکرد منطق شهودی به کاوش و درک آینده و توسعه و بهبود خود برای آینده میپردازد (شل، 2008) و همان طور که بیان شد بهواسطۀ مقبولیت عمومی بهعنوان روشی در سناریوسازی صنعتی و استفادۀ مکرر در آیندهنگاریهای شرکتی و سازمانی بهخصوص حوزۀ انرژی، در این پژوهش از این مدل بهره گرفته شد.
این رویکرد بر «شهودی» کارشناسان و افرادی که بهطور فعال بیشترین درگیری را در فرایند سناریونگاری دارند، تمرکز میکند و شهود مدیران، برنامهریزان و تصمیمگیران نقطۀ مرجع برای سناریونگاری و تولید ایده است. در این روش تعهد و مشارکت افراد تیم سناریو و همچنین حس مالکیت[14] افراد در پروسۀ سناریوسازی برای موفقیت در ایجاد سناریوهای مطلوب مهم است. همان طور که مشخص است کل فرایند این روش تصمیمگرا[15] و خلاقه است (ویلسون، 1998). روش منطق شهود ازجمله تکنیکهای خلاقـ روایتی[16] و شهودی[17] است که بر استفاده از دانش ضمنی[18] تأکید دارد. در این تکنیک بیشتر تمرکز روی ماهیت رویکرد مشارکتی[19] منطق شهود است. از مشخصههای این روش تمرکز بر تصمیمسازی برای آینده است که غیرقابل پیشبینی است و توسعۀ آیندههای جدید است (ویلسون، 1998).
پیشینۀ پژوهش
در کل، بهدلیل اینکه موضوع پژوهش از مسئلهای واقعی نشئت گرفته است در نتیجه پس از بررسی گسترده، پژوهشی منتشرشده در داخل و خارج مرتبط با موضوع پژوهش یافت نشد. هرچند ممکن است شرکتهای داخلی و یا خارجی با چنین مسئلهای روبهرو شده باشند، اما هیچگونه سند و مدرکی مستند و شایان ذکر در دسترس پژوهشگران قرار نگرفت. در ادامه، ابتدا به یادآوری چند پژوهش داخلی و سپس خارجی دربارۀ آیندهپژوهی و سناریونگاری میپردازیم.
رازینی، تفرشی و بحتایی (1390) در پژوهشی با ابزار تصمیمگیری چندمعیارۀ مبتنی بر سناریو به برنامهریزی بلندمدت تولید برق در ایران پرداختند و سناریوهای 20 ساله توسط نرمافزار LEAP را طراحی کردند. در این پژوهش برای انتخاب سناریوی برتر از روش FAHP استفاده شده است که مبتنی بر نظرات خبرگان است. طرقی (1391) در پژوهشی با عنوان «ارائۀ مدل پیشنهادی برای سناریوسازی آیندهپژوهی برای توسعۀ دانشگاه» فرایند تحلیل روند آیندۀ ممکن و محتمل نظام آموزشی عالی براساس سناریوپردازی بهمنظور تبیین وضعیت مطلوب در توسعۀ دانشگاهها را طراحی کرده است. او از مدلهای ادکواست و جان، براسیون و الگوی سناریوسازی گوده استفاده کرده و در آخر مدل پیشنهادی برای سناریوسازی آیندهپژوهی ارائه کرده است.
زالی (1390) در پژوهشی به آیندهنگاری سیاستگذاری منطقهای با رویکرد سناریونگاری پرداخت. او ابتدا 14 عامل محوری و مؤثر بر فرایند توسعۀ استان که پوششدهندۀ ابعاد مختلف نظریۀ پایه استان بودند را استخراج و برای عوامل یادشده براساس ایدۀ سناریونگاری 59 وضعیت ممکن و محتمل در آیندۀ استان تعریف کرد. سپس با تشکیل ماتریس 59×59 با استفاده از نرمافزار سناریوی ویزارد، پنج سناریو با احتمال وقوع بسیار بالا، 19سناریو با احتمال وقوع متوسط به بالا و 291 سناریوی با احتمال وقوع ضعیف استخراج کرد. نقدی بک و کرامتی (1391) در پژوهشی با بهکارگیری تکنیک سناریوسازی به آیندۀ پروژههای پاییندستی صنایع نفت، گاز و پتروشیمی پرداختند و تصویری از آیندههای محتمل در خصوص پروژههای یادشده را ترسیم کردند و بر همین اساس چهار سناریو با عناوین: خاکستری، قربانی، آتش و رنگین کمان را ارائه دادند.
یوسفی و کلیوند (1392) با بهکارگیری رویکرد کیفی سناریوپردازی در صنعت خودروی ایران با توجه به دو فاکتور رقابتپذیری و تحریم در گذر چالشهای جهانی پرداختند و سناریوهای این صنعت را در 35 سال آینده ساختند و هریک را بررسی کردند. حاج آقا معمار، رحیمنیا و خوراکیان (1392) در تحقیقی با عنوان «تدوین سناریوهاي آیندة بازار شرکت فولاد ماهان سپاهان» از روش کیفی سناریوسازی شبکۀ جهانی کسبوکار (GBN) استفاده کردند. این روش مبتنی بر عدم قطعیت است. در نهایت، چهار سناریو به نامهاي «بازار محدود و سهم رو به کاهش»، «بازار وسیع داخلی و افزایش رقابت»، «بازار وسیع داخلی و خارجی» و «بازار آزاد و کاملاً رقابتی» تدوین شد.
سواگورو و صفا (2009) از ریزی سناریو برای مدیریت راهبردهای شرکتهای تجارت گردشگری کوچک در مالزی استفاده و چهار سناریوی قوی تعیین کردند که عبارت بودند از: «حالت آفتابی»، «آب و هوای توفانی»، «کولاک»، و «رگبار گاهگاهی». از بین این سناریوها، حالت آفتابی بهعنوان سناریوی غیرمحتمل کنار گذاشته شد.
پیرانین، کورتلانین، الفونگرن و تیومنن (2010) به بررسی تأثیر عدم اطمینان بر نوآوری پرداختند و بررسی کردند که آیا سناریوها میتوانند برای تعدیل عدم اطمینان بهکار برده شوند یا خیر. براساس نتایج این تحقیق، سناریوها میتوانند برای کاهش اثر عدم اطمینان بر نوآوری بهکار برده شوند. محصول نهایی این مطالعه فرایند و رویهای برای طراحی سناریوهای مبتنی بر فنّاوری است. شوارتز و کریگلر[20] (2012) در پژوهش «تکنیک نظاممند سناریو» به بهبود تغییرات زیستمحیطی پرداختند و از روش تحلیل CIB برای ایجاد سناریوهای تغییرات آب و هوایی و تولید گازهای گلخانهای استفاده کردند.
عامر و همکارانش (2013) در مقالۀ مروری خود در ادبیات سناریونگاري به مطالعۀ سه مکتب عمدۀ سناریونگاری و زیر تکنیکهای هر یک پراختند. این رویکردها عبارتاند از: 1. منطقهاي شهودي؛
2. روششناسی روندهاي اصلاحشدۀ احتمالی و 3. رویکرد فرانسوي تفکر مربوط به آینده. هدف آنها، پاسخ به این سؤالات بود: روشهای کیفی و کمی سناریو چه تفاوتی دارند و مزایا و معایب آنها چیست؟ چه روشهای کمیای برای برنامهریزی سناریو وجود دارند؟ روشهای کمی برنامهریزی سناریو اغلب به حجم زیادی از دادههای «خام» منجر میشوند که به اصلاح، بحث و توصیف شفاهی بیشتر نیاز دارند. چگونه برنامهریزان سناریو، سناریوهای خام را برای اکتشاف بیشتر انتخاب میکنند و چند سناریو باید انتخاب شود؟ چگونه به مسئلۀ اعتبار در مطالعات سناریو پرداخته میشود؟ در نهایت، این محققان چهار روش کمی برای برنامهریزی سناریو تعیین کردند.
روششناسی پژوهش
این پژوهش از نظر هدف توصیفیـ کاربردی است؛ زیرا نتایج آن در تدوین سناریوها و راهبردهای آیندۀ پالایشگاه «الف» بهکار گرفته شده است. همچنین این پژوهش از نوع مطالعۀ موردی[21] است که محقق با انتخاب مورد مطالعاتی به تحقیق گسترده و عمیق پیرامون قلمروی مطالعهشده میپردازد. بنابراین، بهواسطۀ اینکه پژوهشگر با پديدهای پيچيده و شرايطي روبهروست که درهمتنيدگي فراوان و گستردهاي ميان پديدۀ مطالعهشده و محيط حاکم بر آن وجود دارد و نميتوان مشخصات پديده و عوامل دروني و بيروني مؤثر بر آن را شناسايي کرد. این پژوهش بهصورت کیفی و با ماهیت اکتشافی انجام شده است. روش سناریونگاری منطق شهود از جمله ابزار کیفی و خلاقیتی است که در جدول 2 بهطور مختصر به مراحل و منابع و ابزار جمعآوری دادهها و نمونۀ آماری در هر مرحله اشاره شده است.
جدول 2. هشت مرحلۀ پژوهش سناریوسازی پژوهش
گامها | فعالیت | منبع جمعآوری دادهها | روش استفادهشده |
گام اول: تعیین دستور کار سناریو[22] | تعریف موضوع یا فرایند مورد نگرانی سازمان | رهبری سازمان و برنامهریزان | بحث و نظرخواهی[23] |
گام دوم: تعیین نیروهای محرک[24] | استخراج نیروهای محرک (STEEP) | تیم سناریوسازی و مشاوران داخل و خارج سازمان | مصاحبۀ نیمهساختاریافته و تحقیق در شرکت[25] |
گام سوم: خوشهبندی نیروهای محرک[26] | خوشهبندی علی نیروهای محرک و نامگذاری برای خوشهها | تیم سناریوپردازی (مشارکتکنندگان) | مصاحبۀ ساختاریافته |
گام چهارم: تعریف نتایج خوشه[27] | تعریف 2 تشدید قابل قبول از نتایج خوشهها بیش از مقیاس زمانی | تیم سناریوپردازی | مصاحبۀ گروهی[28]،
توفان فکری[29] |
گام پنجم: ماتریس تأثیر (اهمیت) و عدم قطعیت[30] | رتبهبندی خوشهها برای تعیین عدم قطعیتهای بحرانی (خوشههایی که بیشترین تأثیر را بر موضوع مورد نگرانی دارد و بیشترین درجۀ عدم قطعیت را برای آن به همراه دارد) | تیم سناریوپردازی | نظرخواهی و مصاحبۀ گروهی |
گام ششم: ایجاد سناریو[31] | انتخاب دو عدم قطعیت بحرانی برای خلق ماتریس سناریوسازی و ایجاد سناریو با تعریف نتایج گسترده از عدم قطعیتها | تیم سناریوپردازی | مصاحبۀ گروهی،
توفان فکری و تحقیق در شرکت |
گام هفتم: هدفگذاری سناریوها[32] | ساخت مجموعه ای گسترده از توصیفات برای هر 4 سناریوی خروجی | تیم سناریوپردازی | |
گام هشتم:توسعۀ سناریوها[33] | توسعۀ خط داستان سناریو شامل حوادث کلیدی و ساختار تاریخی و چه کسی و چرا و چه اتفاقی | تیم سناریوپردازی |
جامعه و نمونۀ آماری
جامعۀ آماری این پژوهش را کلیۀ مدیران و تصمیمگیرندگان «پالایشگاه» تشکیل میدهند. از آنجا که این پژوهش بهدنبال افرادی است که اطلاعات و تجربۀ مرتبط با پژوهش حاضر را داشتهاند، از روش غیراحتمالی، نمونهگیری قضاوتی استفاده شد. برای بهبود نتایج پژوهش تحصیلات، سمت سازمانی و سوابق خدمتی افراد در انتخاب آنها در نظر گرفته شد. بنابراین، پس از بررسی گسترده، 18 نفر از مدیران برای استخراج نیروهای محرک انتخاب شدند. در گام سوم بهمنظور خوشهبندی عوامل هئیتی 10 نفره از اعضای قبلی انتخاب شد. در نهایت، با تشکیل گروهی متمرکز بهعنوان «تیم سناریونگاری» متشکل از گروهی هفتنفره از مدیران ارشد و مشاوران پالایشگاه به تدوین سناریوهای آینده اقدام پرداخته شد.
ابزار گردآوری دادهها
با توجه به هدف پژوهش، برای گردآوری دادهها از دو روش مصاحبۀ فردی و گروهی (توفان مغزی)، و پرسشنامه استفاده شد. پژوهشگر با هدف رسیدن به مسئلۀ اصلی سازمان و در ادامه بهمنظور درک عمیق و برای احصای عوامل مؤثر و استخراج نیروهای محرک و در نهایت تدوین سناریوها از ابزار مصاحبه بهره گرفته است. همچنین از ابزار پرسشنامه برای شناسایی محرکهای کلیدی از میان محرکهای شناساییشده در مصاحبه، استفاده شد. نتایج پرسشنامه میزان اهمیت و عدم قطعیت هریک از عوامل را با نمرهدهی به هریک از گزینههای پاسخنامه مشخص خواهد کرد. بهبیان دیگر، به رتبهبندی خوشهها برای تعیین عدم قطعیتهای بحرانی (خوشههایی که بیشترین تأثیر را بر موضوع مورد نگرانی و بیشترین درجۀ عدم قطعیت را برای آن به همراه دارند)، پرداخته میشود.
روایی و پایایی دادهها
هنگامي كه از اعتبار پژوهشهاي كيفي سخن به ميان ميآيد، منظور قابل دفاع بودن، باورپذيري، تصديقپذيري و حتي بازتابپذيري پژوهش آنهاست (اصغرزاده، قاسمی و ملکی، 1390). در پژوهش کیفی روایی و پایایی مجزا تصور نمیشوند اگرچه در مطالعات کمّی با روایی و پایایی بهطور مجزا برخورد میشود. همچنین دستهاي از پژوهشگران بر اين باورند که واژگاني نظير پايايي و اعتبار در روشهاي پژوهش كميـ كه ريشه در پارادايم اصالت دارندـ موضوعیت دارند (گلافشانی،2003). در نتیجه، لزومی به واکاوی دیده نمیشود. در پژوهشهاي كيفي مراد از واژۀ اعتبار مفاهيمي همچون باورپذيري، وثوقپذيري و اعتماد به نتايج مد نظر است. شایان ذكر است كه اصولاً پژوهشگران كيفي ادعاي دال بر اعتبار ابزار و نتايج پژوهش ندارند، با اینحال گفته میشود که قابلیت اعتبار پژوهش کیفی متکی به توانایی و تلاش پژوهشگر (گلافشانی، 1385) و همچنین در پژوهشهای کیفی یافتههای پژوهش، مشارکت و درگیری افراد همکار، مصاحبهشوندگان، قضاوت خبرگان و غیره، دربارۀ اعتبار تفسیر دادههای مصاحبهها اهمیت بسزایی دارد (داناییفرد، الوانی و آذر، 1388). در پژوهش حاضر بهمنظور شناسایی نیرویهای محرک و خوشهبندی به کمک خبرگان از نرمافزار کیفی [34]MAXQDA برای تسهیل و سرعتبخشیدن به این فرایند استفاده شد. نرمافزار MAXQDAبا ايجاد محيط گرافيكي قدرتمند، امكان رجوع و بازيابي اسناد (اعم از مصاحبه، فايل صوتي و تصويري، مقالات با قالبهاي مختلف) را فراهم ميآورد؛ از اينرو بر ميزان اعتبار نتايج مي افزايد. از ديگر قابليتهاي اين نرمافزار، مقابله و مقايسة مصاحبههای مختلف است. سهولت در بازتعريف كدها (محرکها)، شايد از مهمترين قابليتهاي اين نرمافزار باشد.
يافتههاي پژوهش
مراحل تجزیه و تحلیل دادهها شامل گامهای هشتگانه (رایت و همکاران، 2013؛ وون رابینتز، 1988؛ اسچاب، کریوتا و ونرابنتز، 2003؛ بردفیلد و همکاران، 2016) بهمنظور ایجاد سناریوها است که در این بخش از پژوهش به این گامها پرداخته و شرح فعالیتهای انجامشده تا رسیدن به سناریو بیان میشود.
در گام اول پژوهش، دستور کار سناریوها تعیین شد. بهبیانی دیگر، ضمن شناسایی موضوعی که موجب نگرانی در سازمان شده بود، هدف سناریوسازی نیز مشخص شد. در اين گام محقق بهصورت مستقیم و چهرهبهچهره به گفتوگو و مصاحبه با تصمیمگیرندگان اصلی سازمان، برنامهریزان و استراتژیستهای سازمان براي روشنشدن موضوعات اصلي پرداخت و با طرح سؤالاتی باز نظیر: فرایند سناریو بر چه چیزی باید تمرکز کند؟ چه تصمیماتی باید گرفته شود؟ و چه اقداماتی باید صورت گیرد؟ به بحث و گفتوگو بهمنظور روشنشدن هدف اصلی از سناریو نگاری در سازمان پرداخته شد. در مجموع، مشخص شد که شرکت یادشده از نه سال پیش با کاهش خوراک ورودی به شرکت مواجه است و طی دو سال اخیر این روند سیر صعودی به خود گرفته و موجب نگرانی مدیران شرکت شده است. در نتیجه، سبب شده است شرکت بهطور چشمگیری با پایینترین ظرفیت خود تولید کند. در مجموع با گفتوگو با مدیران شرکت، افق 10 ساله (تا سال 1447 ق) برای سناریونگاری در زمینۀ ادامۀ فعالیت، انتخاب شد. بهبیانی با توجه به شرایطی که شرکت در آن قرار دارد، در 10 سال آینده مهمترین حالاتی بیان میشود که میتوان برای آیندۀ حیات شرکت متصور شد.
در گام دوم و سوم با مصاحبۀ نیمهساختاریافته با 18 نفر از خبرگان شرکت به تعیین نیروهای محرک[35] و خوشهبندی نیروهای محرک[36] پرداخته شد. بدینصورت که از مصاحبهشوندگان خواسته شد که با درنظرگرفتن طیف وسیعی از ابعاد (آنالیز استپ)[37] بهعنوان الگویی «سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، تکنولوژیکی، محیط زیست و حقوقی» و یا بهطور عمیقتر الگویی «جامعه، تکنولوژی، صنعت، منابع، جمعیتشناسی، اقتصاد، محیط زیست، انرژی، سیاست و دین» (بردفیلد و همکاران، 2016؛ ویلسون، 1998) میشود به سؤالات پاسخ دهند و شرایط را توصیف کنند و پس از شناسایی عمده نیروهای محرک به خوشهبندی، بهبود و توسعه و نامگذاری بر خوشهها پرداخته شد. همۀ گامهای رویکرد شهود همانگونه که از نام آن پیداست، شهودی و خلاقیتی است و میزان غنای سناریو به خلاقیت مشارکتکنندگان بستگی دارد. در این گام بیش از 200 نیروهای محرک از مصاحبه با خبرگان استخراج شد. بدینگونه که مصاحبهها پس از ضبط توسط محقق، مرور و در نرمافزار ورد نوشته شد. سپس وارد نرمافزار کیفی مکسکیودا و تجزیه و تحلیل شد. بدینصورت که محققان چندینبار متون مصاحبه را مرور و نیروهای محرک را بدون درنظرگرفتن تکراری بودن، استخراج کردند. آن گاه همۀ نیروهای استخراجشده در نرمافزار مکسکیودا در نمودار درختی به دو گروه عوامل روندگونه و ثابت (قطعی)، و عوامل غیرقطعی و بحرانی تقسیم شدند. نتایج خوشهبندی نیروها در جدول 3 نشان داده شده است.
جدول 3. نتایج گروهبندی و خوشهبندی عوامل شناساییشده
عوامل روندگونه و ثابت (قطعی) | عوامل غیرقطعی و بحرانی |
1. تصویب قوانین ملی مؤثر بر پالایشگاه مثل قانون هدفمندی، آزادسازی و…
2. کاهش فشار گاز و پایان عمر چاههای بهرهبرداریشدۀ شرکت 3. سهم تولید انرژی پالایشگاه در استان و کشور 4. موقعیت استراتژیک استان در کشور و نیاز به انرژی در بخش جنوب 5. نقش پالایشگاه در کشور و منطقه بهعنوان بزرگترین تولیدکنندۀ محصولات گاز در استان 6. سرمایهگذاری شرکت بر روی فناوریهای حوزۀ نفت و گاز با هدف بومیسازی و انتقال تکنولوژی از دیگر شرکتها 7. کاهش حجم تولید نفت و گاز بهدلیل پایان عمر بهرهبرداری چاهها 8. افزایش جمعیت استان و افزایش نیاز استان به انرژی و اشتغال و نیاز به دسترسی به انرژی در خانه و بهرهبرداری از تولید صنعتی و توسعۀ اقتصادی جمعیت استان و رفاه اقتصادی و با توجه به برنامۀ افق 1404 وابستگی توسعه و مصرف انرژی کشور به گاز به بیش از 70 درصد میرسد. 9. افزایش توجه به گاز در عرصۀ جهانی بهدلیل آلایندگی کم و انتشارات کمتر کربن به اتمسفر 10. اتخاذ تدابير کشوری براي گسترش اكتشاف گاز و شناخت كامل منابع 11. افزايش ظرفيت توليد گاز متناسب با حجم ذخاير كشور بهمنظور تأمين مصرف داخلي و بیشترین جايگزيني با فرآوردههاي نفتي 12. افزایش صادرات گاز به کشورهای همسایه 13. افزایش تمرکز دولت به میادین گازی و نفتی مشترک و افزایش سرمایهگذاری روی حوزههای مشترک 14. قدرت چانهزنی زیاد در انعقاد قراردادها بهواسطۀ موقعیت جغرافیایی و ژئوپولتيك كشور در جهان و منابع عظیم |
1. لغو تحریم و خارجشدن شرکت گاز از لیست شرکتهای تحریمی
2. افزایش تولید برای رسیدن به سهم قبل از تحریم و توسعۀ صادرات 3. کاهش سهم پالایشگاه از بازارهای منطقه و کشور 4. عوامل اجتماعی حاکم بر استان و منطقۀ واقعشدۀ پالایشگاه مانند تعداد افراد شاغل، بومیان، بیکاری، فقر 5. آیندۀ سیاسی بزرگترین تولیدکنندگان گاز مانند کشورهای عراق، عربستان، قطر، یمن، مصر، ترکمنستان و.. 6. قراردادهای بینالمللی در حوزۀ گاز با اروپا و کشورهای همسایه برای صادرات گاز در رقابت با روسیه و عربستان 7. آیندۀ بخش خصوصی وحاکمیتی در صنعت گاز و حمایتهای دولتی از بخش خصوصی و تقویت بخش خصوصی بهویژه حوزۀ تحقیقات کاربردی 8. سیاستهای کلان کشوری در زمینۀ سرمایهگذاری و شرایط جذب سرمایهگذار در صنعت گاز از سوی دولت یا کشورهای خارجی (FDI) [38]. 9. رونق اقتصادی در کشور و ناکارآمدی سیاستهای اقتصادی و ایجاد رکود و تورم و هزینۀ درآمد شرکت در بخش اقتصادی 10. دسترسی به تکنولوژی و فناوریهای نوین در صنعت گاز 11. توسعۀ صنایع وابسته به پالایشگاه و افزایش تقاضا برای محصولات تولیدی شرکت بهواسطۀ توسعۀ صنعت پاییندستی شرکت 12. اقدامات سیاستی امنیت انرژی و اجتماعی از سوی کشور 13. سرمایهگذاریهای کلان کشورهای همسایه برای بهرهبرداری حداکثری در حوزههای مشترک با ایران 14. احداث پالایشگاه گاز در استانهای همجوار و کاهش نیاز به تولیدات شرکت |
در گام چهارم تیم سناریونگاری بهمنظور ایجاد ماتریس سناریو در گام پنجم به شناخت بهتر خوشههای نیروها میپردازد که نامگذاری شده است. بدینصورت که با تشکیل گروه متمرکز خبرگان برای هر دسته نیرو به ذکر حداقل دو پیامد بهوسیلۀ ابزار «توفان مغزی[39]» پرداخته شد. در این مرحله تیم سناریو نسبت به نیروها بیشترین بینش و درک را پیدا کرد. سپس در گام پنجم از تیم سناریو خواسته شد به رتبهبندی خوشهها براساس میزان اهمیتی که بر موضوع مورد نگرانی سازمان دارد و میزان عدم قطعیتی که دارد، بپردازد. بهبیان دیگر، هدف از رتبهبندی خوشهها، تعیین عدم قطعیتهای بحرانی (خوشههایی که بیشترین تأثیر را بر موضوع مورد نگرانی دارند و بیشترین درجۀ عدم قطعیت را برای آنها به همراه دارند) است. برای رتبهبندی میزان«اهمیت[40]» و «عدم قطعیت[41]» 14 عامل، آنها را در قالب مصاحبۀ ساختاریافتهای جمعبندی کردیم. پس از انجام مصاحبه با نمونۀ 10 نفری از کارشناسان، نتایج زیر دربارۀ اهمیت، احتمال وقوع و عدم قطعیت هریک از عوامل بهدست آمده و در جدول 4 ارائه شده است. نمرۀ نهایی اهمیت، احتمال وقوع و عدم قطعیت هریک از عوامل محیطی، با استفاده از روش میانگین محاسبه شده است. از پاسخدهنده خواسته شد تا «اهمیت» و «احتمال وقوع[42]» هر یک از عوامل با مقیاس پنجنقطهای (1 تا 5 که 1 کمترین و 5 بیشترین) و «عدم قطعیت» را با مقیاس سهنقطهای مشخص کند. با واردکردن اطلاعات پرسشنامه به نرمافزار SPSS، نتایج زیر بهدست آمد.
جدول 4. نمرۀ نهایی اهمیت و احتمال وقوع و عدم قطعیت هریک از عوامل
کد | عوامل دارای عدم قطعیت | اهمیت | عدم قطعیت | احتمال وقوع |
C1 | لغو تحریم و خارجشدن شرکت گاز از لیست شرکتهای تحریمی در برابر لغونشدن تحریمها | 46/4 | 21/2 | 57/4 |
C2 | افزایش سهم پالایشگاه از بازارهای منطقه و کشور در مقابل کاهش سهم پالایشگاه از بازارهای منطقه و کشور | 1/4 | 47/2 | 96/3 |
C3 | سرمایهگذاریهای کلان کشورهای همسایه برای بیشترین بهربرداری در حوزههای مشترک با ایران در مقابل سرمایهگذاری نکردن | 58/4 | 78/1 | 68/4 |
C4 | سرمایهگذاری دولتی و جذب سرمایه از خارج در مقابل عدم سرمایهگذاری دولتی و جذب سرمایه از خارج | 65/4 | 77/2 | 46/3 |
C5 | اثرپذیری پالایشگاه از عوامل اجتماعی حاکم بر استان و منطقۀ واقعشدۀ پالایشگاه در مقابل اثرناپذیری | 37/4 | 17/2 | 94/3 |
C6 | افزایش تولید در دوران پساتحریم در مقابل کاهش تولید در دوران پساتحریم | 8/3 | 11/2 | 79/4 |
C7 | انعقاد قراردادهای بینالمللی در حوزۀ گاز در مقابل انعقادنکردن قرارداد | 68/4 | 96/1 | 73/3 |
C8 | دسترسی به تکنولوژی و فناوریهای نوین در صنعت گاز در مقابل دسترسینداشتن به تکنولوژی و دانش فنی | 54/4 | 65/2 | 89/4 |
C9 | رونق اقتصادی در کشور و کارآمدی سیاستهای اقتصادی در مقابل ناکارآمدی و بیرونقی | 44/3 | 13/2 | 56/2 |
C10 | حمایتهای دولتی از بخش خصوصی و حاکمیتی، تقویت بخش خصوصی بهویژه حوزۀ تحقیقات کاربردی در مقابل حمایتنکردن | 97/3 | 08/1 | 45/2 |
C11 | توسعۀ صنایع وابسته به پالایشگاه و افزایش تقاضا برای محصولات تولیدی شرکت بهواسطۀ توسعۀ صنعت پاییندستی شرکت در مقابل نبود توسعه و تقاضا | 19/4 | 39/2 | 89/4 |
C12 | اقدامات سیاستی امنیت انرژی و اجتماعی از سوی کشور در مقابل نبود اقدامات سیاستی امنیت انرژی | 68/3 | 54/1 | 69/3 |
C13 | احداث پالایشگاه گاز در استانهای همجوار و کاهش نیاز به تولیدات شرکت در مقابل احداثنشدن پالایشگاه در استانهای مجاور | 39/4 | 28/2 | 37/3 |
C14 | آیندۀ روشن سیاسی بزرگترین تولیدکنندگان گاز مانند کشورهای عراق، عربستان، قطر، یمن، مصر، ترکمنستان و…. | 24/3 | 06/2 | 57/2 |
پس از مشخصشدن نمرات اهمیت و عدم قطعیت، ماتریس اهمیت عدم قطعیت که هدف نهایی از انجام مصاحبۀ ساختاریافته بوده است، رسم و در نتیجه طبق شکل 1 عدم قطعیتهای کلیدی، عدم قطعیتهایی مشخص میشوند که بیشترین اهمیت و عدم قطعیت را داشته باشند. با توجه به شکل 1 دو عامل سرمایهگذاری دولتی و جذب سرمایه از خارج (C4) و دسترسی به تکنولوژی[43] و فناوریهای نوین در صنعت گاز (C8) عواملی هستند که بیشترین سطح از عدم قطعیت و اهمیت را دارند. بنابراین، دو عامل یادشده، همان عدم قطعیتهای کلیدی هستند.
شکل 1. ماتریس عدم قطعیتـ اهمیت
شکل 2. ماتریس احتمال وقوع – اهمیت
در گام ششم با استفاده از عدم قطعیتهای کلیدی شناساییشده در گام پنجم، ماتریس 2×2 سناریوها تشکیل میشود و به ایجاد سناریوها[44] و منطق هریک میپردازیم. این مرحله نیاز به بیشترین شهود و خلاقیت دارد (رایت و همکاران، 2013). عدم قطعیتهای کلیدی عوامل شمارۀ 4 و 8 هستند. این عوامل که نیروهای پیشران هریک از سناریوها و شکلدهندۀ آیندۀ شرکت هستند، عبارتاند از:
با توجه به عدم قطعیتهای کلیدی، منطق سناریوها، به شرح زیر است:
منطق سناریوی 1: شرکت به تکنولوژی پیشرفته دسترسی دارد و همچنین در این شرکت سرمایهگذاری صورت گیرد.
منطق سناریوی 2: شرکت به تکنولوژی پیشرفته دسترسی دارد، اما سرمایهگذاری مناسب صورت نمیگیرد.
منطق سناریوی 3: شرکت به تکنولوژی پیشرفته دستری ندارد، اما در این شرکت سرمایهگذاری صورت میگیرد.
منطق سناریوی 4: شرکت به تکنولوژی پیشرفته دسترسی ندارد و همچنین سرمایهگذاری نکردن روی شرکت.
شکل 3. ماتریس سناریوها همراه با عنوان هر سناریو
در گام هفتم و هشتم بهترتیب هدفگذاری سناریوها[45] و توسعۀ سناریوها[46] انجام و به توصیف گسترده و توسعۀ خط داستان سناریوها پرداخته میشود. بدینمنظور برای نگارش خط داستان سناریوها، باید منطق سناریوها بهعنوان چارچوب هریک از آنها در نظر گرفته شود. پس از آن با مراجعه به روندها و عناصر پیشمشخص و عواملی که احتمال وقوع زیادی دارند بهعنوان عوامل ثابت در هریک از سناریوها، تدوین سناریوها انجام و برای هریک از آنها نامگذاری صورت میگیرد. عوامل دیگر دارای عدم قطعیت نیز، با توجه به شرایط موجود در هر سناریو، چگونگی عملکردشان مشخص و بیان میشود. شکل 3 ماتریس سناریوها، با عنوان هریک از سناریوها را نشان داده است.
سناریوی خورشیدی
این سناریو خوشبینانهترین[47] سناریو از نظر خبرگان است. از طرفی سرمایهگذاری مناسب در شرکت و از سوی دیگر دسترسی به تکنولوژی پیشرفته شرکت را در بهترین شرایط قرار داده است. شرکت با دسترسی به تکنولوژیهای پیشرفته مسیرهای مختلفی را در صورت ادامه کاهش خوراک در مقابل خود میبیند که بهواسطۀ دسترسی به منابع مالی مناسب دسترسی به هیچ هدفی دور از انتظار نیست. مجموعه اقدامات شرکت سالهای آینده در این سناریو شامل:
سناریوی ابری
این سناریو حالتی را متصور میشود که شرکت بهلحاظ دسترسی به تکنولوژی و دانش فنی بینیاز است اما منابع مالی و سرمایهگذار در دسترس و اتکایی جز به دانش داخلی و تکنولوژی ندارد. گزینههایی که در این حالت پیش روی شرکت قرار میگیرد در اینجا بیان شده است.
سناریوی شب
سناریوی توفانی
بدبینانهترین[50] حالتی را که میتوان برای شرکت متصور شد، سناریوی توفانی است. در این حالت شرکت به تکنولوژیهای پیشرفته و منابع مالی دسترسی ندارد و همچنین شرایط تحریم همچنان برقرار است. در صورتی که در افق 10 ساله چنین سناریویی برای شرکت اتفاق بیفتد، اقدامات زیر را میتوان برای شرکت متصور شد:
نتيجهگيري و پیشنهادها
كشور ايران در شمار سه كشور اول دارندۀ بیشترین ذخاير گاز جهان قرار دارد و گاز در دنياي امروز، مادهای طلايي و بزرگترين منبع انرژي دنياي مدرن و صنعتي بهشمار ميرود. نقاط جغرافيايي که مخازن گاز دارند مثل منطقۀ پارس جنوبی، به مناطق ژئوپولتيك و زنجيرۀ تأمين و صنايع جانبي و وابسته به بهرهبرداري از آن نيز به بزرگترين و عظيمترين صنايع جهان تبديل شدهاند. کشور ایران با سرمایهگذاری عظیم در بخش انرژی بهخصوص حوزۀ گاز در گسترۀ فني و انساني زمینۀ پیشرفت این صنعت را به صنعتی پیشرفته فراهم کرده است. از منظر اقتصادی و زیستمحیطی اهميت گاز در ایران و جهان روزبهروز بيشتر میشود. بهطوری که طی دهۀ اخیر بهطور مستقیم، متوسط 40 درصد درآمد دولتها از درآمدهای ناشی از این صنعت بوده است.
اگرچه بیشتر پژوهشهای سناریونگاری داخلی در موضوعات زیستمحیطی انجام گرفته است. این پژوهش با سناریونگاری سازمانی در حوزۀ انرژی و بهطور خاص در شرکت گاز و در یکی از پالایشگاههای گاز کشور پرداخته است. از نظر تعداد سناریو خروجی، مشابه تحقیق کاجاندر (2012) تعداد چهار سناریوی خروجی این پژوهش است، که نتیجه مصاحبه با خبرگان است. همچنین سواگورو و صفا (2009) در پژوهشی برای مدیریت راهبردهای شرکتهای تجارت گردشگری در مالزی با استفاده از برنامهریزی سناریو، استفاده کرده و در نهایت چهار سناریو را پبشنهاد داده و به تدوین استراتژیهای مناسب برای سناریوهای منتخب پرداختند.
باید توجه داشت که تدوین سناریو به معنای پیشبینی دقیق و مشخص و همچنین فنی از آینده نیست بلکه سناریونگاری ابزار اندیشیدن، تفکر بهتر و منسجمتر دربارۀ آینده است. سناریو ابزاری برای تلنگر به خبرگان و نخبگان سازمان دربارۀ توجه به آینده و ایجاد بصیرت و بینش کافی در سازمان نسبت به آینده هستند. محققان در این پژوهش فقط در یکی پالایشگاههای گاز ایران بهعنوان نمونۀ مطالعاتی به سناریونگاری دربارۀ آیندۀ پالایشگاه پرداختند، و از ابزار سناریونگاری کیفی که شامل توفان فکری و مشارکت جمعی خبرگان است بهمنظور شناخت عدم قطعیتهای محیطی برای مواجهشدن با آنها و برنامهریزی برای مدیریت عدم قطعیتهای آینده استفاده شد.
با توجه به نتایج پیشنهاد میشود که پالایشگاه گاز همواره با رصد عوامل محیطی از وقوع هریک از سناریوها آگاهی یابد. همچنین شرکت میتواند به بررسی و ارزیابی هریک از استراتژیهای خود در صورت وقوع هریک از سناریوها بپردازد و با توجه به شناخت جامعی که از آینده بهدست آورده است، در صورت لزوم استراتژیهای جدیدی را تدوین کند. از جمله محدودیتهای تحقیق حاضر شناسایی خبرگان صاحب اطلاعات کافی در زمینۀ مسئلۀ پژوهش بود و همچنین درک متفاوت خبرگان از سناریونگاری و مشکل در کاری تیمی و توفان فکری بهمنظور شناسایی عنصر عدم قطعیت. انتخاب مهمترین عدم قطعیت و ساختن سناریوها میتواند تحت تأثیر بحثها و قضاوتهای کارشناسان باشد و اثرگذاری «توفانفکری» را کاهش دهد. همچنین با توجه به تحقیقات کمی که در حوزۀ سناریونگاری در سطح شرکتی و بهخصوص حوزۀ نفت و گاز صورت پذیرفته، محققان به اطلاعات مستند بسیار کمی دسترسی داشتهاند.
Referecnces
Amer, M., Daim, T. U., & Jetter, A. (2013). A review of scenario planning. Futures, 46, 23-40.
Asghari zadeh, E., & ghasemi, A. R. (2011).Investigation the barriers graduate students facing in Tehran University Management School In fulfilling applicable research. Ninth International Conference on Management. Tehran, Iran. (in Persian)
Bood, R. P., & Postma, T. J. B. M. (1998). Scenario analysis as a strategic management tool: University of Groningen Groningen.
Bradfield, R., Wright, G., Burt, G., Cairns, G., & Van Der Heijden, K. (2005). The origins and evolution of scenario techniques in long range business planning. Futures, 37(8), 795-812.
Bryant, B. P., & Lempert, R. J. (2010). Thinking inside the box: a participatory, computer-assisted approach to scenario discovery. Technological Forecasting and Social Change, 77(1), 34-49.
Coates, J. F. (2000). Scenario planning. Technological Forecasting and Social Change, 65(1), 115-123.
Danaiefard, H., alvani, M., & azar, A. (2009). Qualitative Methodology in Management Research: Comprehensive approach (third edition), Tehran, Saffar publications. (in Persian)
Fahey, L. (1998). Learning from the future: competitive foresight scenarios: John Wiley & Sons.
Foster, M. J. (1993). Scenario planning for small businesses. Long range planning, 26(1), 123-129.
Godet, M. (2000). The art of scenarios and strategic planning: tools and pitfalls. Technological Forecasting and Social Change, 65(1), 3-22.
Godet, M. (2006). Creating Futures: Scenario planning as a strategic management tool (pp. 280). Washington, DC: Economica. Economica Brookings diffusion. [Links].
Golafshani, N. (2003). Understanding reliability and validity in qualitative research. The qualitative report, 8(4), 597-606.
Golafshani, N. (2006). The reliability and validity in qualitative research. Journal of Managing tomorrow, 13 V14, 33-42. (in Persian)
Hajagamemar, H., Rahimnia, F., khorakean, A. (2013) scenario planning Global business network. Studies of strategic management. (16), 61-87. (in Persian)
Huss, W. R. (1988). A move toward scenario analysis. International Journal of Forecasting, 4(3), 377-388.
Huss, W. R., & Honton, E. J. (1987). Scenario planning—what style should you use? Long range planning, 20(4), 21-29.
Kahn, H., & Wiener, A. J. (1967). Year 2000; a framework for speculation on the next thirty-three years.
Kajander, T. (2012). Future prospects of the Finnish environment industry.
Khazayi, S. (2007). Futures, and the necessity of concepts. The future Discover sites. Retrieved from: www.futurediscorery.com. (in Persian)
Kupers, R., & Wilkinson, A. (2015). The essence of scenarios: learning from the Shell experience: Amsterdam University Press.
Martelli, A. (2001). Scenario building and scenario planning: state of the art and prospects of evolution. Futures Research Quarterly, 17(2), 57-74.
Martino, J. P. (2003). A review of selected recent advances in technological forecasting. Technological Forecasting and Social Change, 70(8), 719-733.
Mietzner, D., & Reger, G. (2004). ‘Scenario approaches: history, differences, advantages and disadvantages. Paper presented at the EU-US Seminar: New Technology Foresight, Forecasting and Assessment Methods, Seville, May.
Naghdeneck, B. and keramatiy, M.A (2012). Future scenarios of downstream projects of oil, gas and petrochemical industries of Iran. Second National Conference on futures. Tehran.
(in Persian)
Phadnis, S., Caplice, C., Singh, M., & Sheffi, Y. (2014). Axiomatic foundation and a structured process for developing firm-specific Intuitive Logics scenarios. Technological Forecasting and Social Change, 88, 122-139.
Piirainen, K., Kortelainen, S., Elfvengren, K., & Tuominen, M. (2010). A scenario approach for assessing new business concepts. Management Research Review, 33(6), 635-655.
Rohrbeck, R. (2011). Corporate Foresight towards a Maturity Model for the Future Orientation of a Firm. Heidelberg; London: Physica: Verlag.
Roseanne, S., Tafreshi, S.M. and Bohtaei, S.M.T. (2011). MCDM based on long-term planning scenarios for electricity production in Iran. Iran Energy Journal, 14 (1), 19-35. (in Persian)
Schwab, P., Cerutti, F., & Hélène von Reibnitz, U. (2003). Foresight-using scenarios to shape the future of agricultural research. Foresight, 5(1), 55-61.
Schwarz, P. (1991). The art of the long view: planning for the future in an uncertain world. Currency Doubleday, New York.
Schweizer, V. J., & Kriegler, E. (2012). Improving environmental change research with systematic techniques for qualitative scenarios. Environmental Research Letters, 7(4), 044011.
Sevaguru, N., & Safa, M. S. (2009). Scenario planning approach to strategic management of small travel business in Malaysia. International Journal of Business and Management Science, 2(1), 61.
Shell energy (2008) Shell energy scenarios to 2050. Shell International BV, The Hague, The Netherlands. http://www.shell.com/scenarios.
Trqya, J. (2012). Proposed Scenario model for future studies on the development of the university. First National Conference on futures. (in Persian)
Vecchiato, R., & Roveda, C. (2010). Strategic foresight in corporate organizations: Handling the effect and response uncertainty of technology and social drivers of change. Technological Forecasting and Social Change, 77(9), 1527-1539.
Wilson, I. (1998). Mental maps of the future: an intuitive logics approach to scenarios. Learning from the future: Competitive foresight scenarios, 81-108.
Wright, G., Bradfield, R., & Cairns, G. (2013). Does the intuitive logics method–and its recent enhancements–produce “effective” scenarios? Technological Forecasting and Social Change, 80(4), 631-642.
Youssefi, O. and Klyvnd Abdullahi, A. (2013). Iran’s automotive industry prospect through of the global challenges (Futures study with scenario approach). Second National Conference on futures. Tehran. (in Persian)
Zali, N. (2011). Foresight strategy and regional policy approach to scenarios approach. Journal of Strategic Studies, 14 (4), 33-54. (in Persian)
* نویسندۀ مسئول: سعید رعیت پیشه E-mail:saeedrayat25@gmail.com
[1]. Committee of Managing Directors (CMD)
[2]. Raw material
[4]. Royal Dutch Petroleum Company
[6]. Centre for Workforce Intelligence (CFWI)
[7]. La prospective
[8]. Step
[9]. Micmac
[10]. SMIC
[11]. Mactor
[12]. Intuitive Logic metod
[13]. SRI International
[14]. sense of ownership
[15]. decision-oriented
[16]. creative-narrative
[17]. Intuition
[18]. implicit knowledge
[19]. participatory approach
[20]. Schweizer & Kriegler
[21]. Case Study
[22]. Setting the scenario agenda
[23]. Discussion
[24] .Determining the driving forces
[25] .Industry research
[26]. Clustering the driving forces
[27] .Defining the cluster outcomes
[28]. GroupInterview
[29]. Brainstorming
[30]. Impact/uncertainty matrix
[31]. Framing the scenarios
[32]. Scoping the scenarios
[33]. Developing the scenarios
[34]. MAXQDA نرم افزاري آلماني مختص تحليل دادههاي كيفي بوده و زبان فارسي را پوشش مي دهد. در پژوهش حاضر از نسخۀ 2010 آن بهرهگيري شده است.
[35]. Determining the driving forces
[36]. Clustering the driving forces
[37]. STEEP anaylaze
[38]. Foreign Direct Investment
[39]. Brainstorm
[40]. Importance
[41]. Uncertainty
[42]. Probability
[43]. accessibility to technology
[44]. Framing the scenarios
[45]. Scoping the scenarios
[46]. Developing the scenarios
[47]. optimistic
[48]. Increasing pressure compressor
[49].Dispatching
[50]. Pessimistic